Ikona – okno do Nieba
„Malarstwo jest lekarstwem na wredną codzienność. Czyż św. Łukasz nie jest patronem i lekarzy i malarzy?” – Waldemar Łysiak. Ikona jest nie tylko lekarstwem na wredną codzienność, jest lekarstwem dla ludzkiej duszy. Jest lekarstwem dla zranionego ludzkiego serca, które tęskni za Bogiem. Psalmista mówi: „…o Tobie mówi moje serce: Szukaj Jego Oblicza! Szukam o Panie Twojego Oblicza, Swego Oblicza nie zakrywaj przede mną… (Ps 27, 8-9). Ikonograf jest tym, który odkrywa Oblicze Boga. Jest to widoczne szczególnie w ikonach przedstawiających Chrystusa oraz Boskie Oblicze wypisane na twarzach Świętych. Oblicza świętych przedstawionych na ikonach mają być Chrystusokształtne. Podobnie ikonograf pisząc ikonę staje się Chrystusokształtny, zgodnie z tym co pisze św. Paweł w Liście do Koryntian: „z odsłoniętą twarzą wpatrujemy się w jasność Pańską jakby w zwierciadle; za sprawą Ducha Pańskiego, coraz bardziej jaśniejąc, upodabniamy się do Jego obrazu. Oddając cześć ikonie, czy to w formie pokłonu, czy pocałunku, oddajemy cześć praobrazowi – archetypowi, czyli po polsku mówiąc samemu Bogu. Podobnie odnosząc się z szacunkiem do drugiego człowieka lub samego siebie, oddajemy cześć Bogu, bowiem „Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył” (Rdz 1,27) oraz „…bo człowiek został stworzony na obraz Boga” (Rdz 9,6).
Ktoś powie : Ale jak to? Przecież Biblia zakazuje czynienia obrazów i oddawania im czci: „Nie będziesz czynił sobie żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodzie, pod ziemią. Nie będziesz oddawał im pokłonu ani nie będziesz im służył, bo Ja Pan twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym.”, zatem kult ikony jest bałwochwalstwem i grzechem! Byli tacy, którzy tak twierdzili, byli aktywni szczególnie w VII wieku i zniszczyli mnóstwo ikon. Nazywa się ich ikonoklastami. Kościół na Drugim Soborze Nicejskim, w 787 roku uznał ich za heretyków i potępił ich przekonania, a przede wszystkim działalność. Podstawowy argument za odrzuceniem poglądu ikonoklastów to wcielenie Chrystusa i Jego przyjście na świat. „Kult ikony oznacza oddawanie czci Praobrazowi, modlitwa przed ikoną jest staniem wobec Nieosiągalnego i Żywego Boga. Ikona jest jedynie znakiem Jego obecności.” Irina Jazykowa. Ikona jest Obrazem Niewidzialnego, swoistym oknem do Nieba, bramą do świata ukrytego na co dzień przed percepcją zmysłów. Historyk sztuki Klaus Demus twierdzi, że „Wielcy malarze uczą nas nie tylko patrzeć, ale także widzieć”. Pisarze ikon uczą nas widzieć to, co dla zmysłów nieuchwytne. Dlatego ikona jest surowa i prosta w formie, formy malarskie są ograniczone do niezbędnego minimum. Najistotniejsza jest treść ikony. Aby móc ją odczytać, konieczna jest znajomość podstawowego języka ikony, jej symboliki. Prawdziwe jest powiedzenie, że „Podróże kształcą tylko ludzi wykształconych”. Aby udać się w podróż do świata duchowego wraz z ikoną i wynieść coś z tej podróży, należy znać język symboliczny, jakim posługuje się ikona. Swoje dzieło poświęcone malarstwu, Waldemar Łysiak rozpoczyna od zdania „Pragnę Was uczyć czytania obrazów, co jest tożsame z uczeniem alfabetu w pierwszej klasie elementarnej szkoły”. Dziś z diakonią pragniemy nauczyć was kilku podstawowych „liter” z alfabetu jakim posługuje się ikona.
Modlitwa przed ikoną, podobnie jak lectio divina, powinna przebiegać według czterech etapów:
1. Zapoznanie z tematem: kogo lub co przedstawia ikona?
2. Poznanie sensu obrazu – jaka jest treść symboliczna ikony?
3. Ujawnienie związku przedstawienia z widzem – co dana ikona mówi konkretnie do mnie?
4. Anagnonia – wejście we wspólnotę z Archetypem, czyli Bogiem, poprzez kontemplację.
A jak anioł – istota duchowa w hierarchii bytów zajmująca miejsce pomiędzy Bogiem a ludźmi. W ikonie Trójcy Świętej Adrzeja Rublowa, lub niektórych przedstawieniach Chrystusa (np. Błogie Milczenie) pod postacią anioła przedstawiony jest na ikonie sam Bóg.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ B jak błękit – kolor symbolizujący świat duchowy, to co niebiańskie, święte. W ikonie Trójcy Świętej w błękitną szatę ubrany jest anioł siedzący po prawej stronie. Jest to postać będąca przedstawieniem trzeciej osoby boskiej - Ducha Świętego.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ C jak czerwień kolor symbolizujący pierwiastek ludzki, cierpienie, męczeństwo, królewską godność, szlachetność. Zwykle suknia Chrystusa, czyli chiton, ma kolor czerwony, co oznacza ludzką naturę Chrystusa oraz ofiarę, jaką złożył za grzeszną ludzkość. W ikonie Świętej Trójcy środkowy anioł ubrany jest w chiton w kolorze czerwonym.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ D jak drzewo – w ikonie Świętej Trójcy drzewo symbolizuje dąb Mamre, pod którym Abraham siedział, gdy przyszedł do niego Bóg. Słowo Mamre oznacza po hebrajsku „gorycz”, co nasuwa skojarzenie z goryczą i smutkiem jakie przeżywał Abraham z powodu braku potomka. Drzewo symbolizuje także krzyż Chrystusa, czyli Drzewo Życia, które nieustannie owocuje, a którego liście służą leczeniu narodów (Ap 22,2).
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ F jak fiolet, a właściwie cielista purpura, to kolor szat w jakie ubrany jest anioł znajdujący się po lewej stronie ikony Trójcy Świętej. Kolor ten symbolizuje ofiarę Chrystusa.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ G jak góra – góra to miejsce biblijnego spotkania z Bogiem. Ważne wydarzenia w historii zbawienia miały miejsce na górze: Mojżesz otrzymał tablice dziesięciu przykazań na górze Synaj, Jezus przemienił się na górze Tabor. W ikonie Trójcy Świętej góra znajduje się nad aniołem będącym uosobieniem Ducha Świętego, góra jest miejscem spotkania z Bogiem, a tym przez którego to spotkanie jest możliwe jest Duch Święty.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ H jak himation – wierzchnia szata w jaką ubrane są często postacie przedstawione na ikonach. Kolor himationu u Chrystusa Pantokratora ma kolor niebieski, co symbolizuje jego bóstwo.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ K jak kościół – świątynia przedstawiona na ikonie Trójcy Świętej oznacza Kościół, który jest zbudowany na fundamencie Jezusa Chrystusa. Pierwotnym znaczeniem tej budowli był dom Abrahama, czyli schronienie tego, który był wierny Bogu.
K jak kielich – naczynie w którym ofiarowana jest krew Chrystusa. W ikonie Trójcy Świętej w kielichu umieszczona jest głowa baranka bądź cielca, która symbolizuje Ofiarę Chrystusa.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ O jak oblicze – oblicza, czyli twarze postaci przedstawianych na ikonach są twarzami ludzi w sile wieku. Twarze w ikonach świętych przedstawiają ich w wyidealizowany sposób, jak tych, którzy uczestniczą już w chwale zbawienia.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ S jak stół – w ikonie Trójcy Świętej trzej aniołowie zasiadają przy kwadratowym stole. Czworobok ten oznacza świat, z jego czterema stronami na które głoszona jest Ewangelia.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ Z jak zieleń – w ikonografii kolor symbolizujący nadzieję, żywotność, duchowy rozkwit, a niekiedy i męczeństwo. W ikonie Trójcy Świętej w szaty tego koloru ubrany jest anioł znajdujący się po prawej stronie, który jest uosobieniem Ducha Świętego.
Z jak złoto – złoto jest materiałem którym pokryte są zwykle nimby postaci przedstawionych na ikonie oraz tła ikon. Kolor tego drogocennego kruszcu symbolizuje chwałę Boga i przestrzeń należą
Ikona Świętej Trójcy została napisana przez Andrzeja Rublowa w pierwszej połowie XV wieku w Rosji. Andrzej Rublow napisał tą ikonę pod wpływem nauk swojego mistrza, Sergiusza z Radoneża, którego centralnym punktem życia duchowego była kontemplacja tajemnicy Trójcy Świętej. Ikona została napisana na zamówienie przełożonego klasztoru Siergiejewsko-Troickiego – Nikona. Obecnie ikona znajduje się w moskiewskim Muzeum - Galerii Trietiakowskiej. Ikona jest bardzo dużych rozmiarów, jej wysokość wynosi 142 cm a szerokość 114cm. Ikona stanowi ona ilustrację do osiemnastego rozdziału księgi Rodzaju, w której Biblia opisuje wizytę trzech mężów u Abrahama i jest interpretacją tego tematu wyróżniającą się na tle pozostałych przedstawień tego typu. Jej tematem jest gościnność Abrahama, ale może jeszcze bardziej gościnność Boga, który zaprasza człowieka do wspólnoty ze sobą. Świadczy o tym odwrócona perspektywa ikony, której centralny punkt znajduje się przed obrazem, tam gdzie stoi widz. Stanowi to zaproszenie do wejścia we wspólnotę z Trzema Osobami Trójcy Świętej.
Na jasnym, początkowo złotym tle przedstawiono trzech aniołów siedzących wokół stołu, na którym stoi kielich. Środkowy anioł góruje nad pozostałymi, za jego plecami przedstawiono drzewo, za prawym aniołem – góra, za lewym – pałac. Głowy aniołów pochylone są w milczącej rozmowie. Ich oblicza są podobne – jakby to samo oblicze zostało wyrażone w trzech wariantach. Cała kompozycja wpisana jest w system koncentrycznych kół, które można poprowadzić po nimbach, po zarysach skrzydeł, po ruchu rąk aniołów, i wszystkie te koła schodzą się w epicentrum ikony, gdzie przedstawiony jest kielich, a w kielichu głowa cielca, znak ofiary. Przed nami nie jest zwyczajna uczta, ale uczta eucharystyczna, na której dokonuje się zbawcza ofiara. Środkowy anioł błogosławi kielich, siedzący po jego prawicy go przyjmuje, a umieszczony po lewicy środkowego anioła dosłownie podnosi ten kielich ku siedzącemu naprzeciwko. Główna idea ikony jest jasna – w łonie Trójcy Świętej odbywa się narada o zbawieniu ludzkości. Można całkiem naturalnie zadać pytanie: kto jest kim na tej ikonie. Najbardziej popularną egzegezą i odpowiedzią na to pytanie jest wariant, na który wskazują szaty środkowego anioła, ubranego jak Chrystus Pantokrator – wiśniowy chiton i błękitny himation. I w ten sposób w centrum ikony odnajdujemy przedstawienie Chrystusa, Drugiej Osoby Trójcy Świętej, a więc konsekwentnie Ojciec został przedstawiony z lewej strony (widza), a naprzeciw niego Duch Święty.
Środkowy anioł przedstawiony jest wyżej dwóch pozostałych i można założyć, że symbolizuje on Ojca jako źródło bytu, na co również wskazuje drzewo umieszczone za plecami środkowego anioła. Jest to dąb Mamre, pod którym Abraham przygotował ucztę dla wędrowców (Rdz 18,1) i drzewo życia, które Bóg zasadził pośrodku raju (Rdz 2,9). Jednak środkowy anioł ma szaty czerwono-błękitnego koloru, to znaczy szaty Chrystusa, co właśnie kieruje wszystkich badaczy ku stwierdzeniu, że w środkowym aniele należy widzieć Boga – Słowo, Drugą Hipostazę Trójcy Świętej. Odwołujemy się do tekstów Biblii: „Boga nikt nigdy nie widział. Ten Jednorodzony Bóg, który jest w łonie Ojca, (o Nim) pouczył” (J 1,18). Nie można zobaczyć Boga Ojca, „Ponieważ człowiek nie może zobaczyć Boga i pozostać wśród żywych” (Wj 33,20). Taka możliwość istnieje tylko przez Syna: „Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak przeze Mnie (J 10,15), „Kto Mnie zobaczył, zobaczył także Ojca” (J 14,9). Dzięki temu przed nami znajduje się przedstawienie jednoznaczne – jeśli można tak powiedzieć, na Ojca patrzymy przez Syna. Mimo wszystko błogosławiący „ojcowski” gest środkowego anioła zmusza nas do przyznania, że akcent postawiony jest na obrazie Ojca („Syn jest obrazem Ojca”).
Po prawicy Ojca zasiada Syn. O tym w Biblii jest mowa niejednokrotnie, np. „Rzekł Pan do Pana mego: Siądź po mojej prawicy” (Ps 109,1), lub: „Ujrzycie Syna człowieczego siedzącego po prawicy Wszechmocnego” (Mk 14,62), albo „Chrystus Jezus, który poniósł (za nas) śmierć, co więcej – zmartwychwstał, siedzi po prawicy Boga i przyczynia się za nami” (Rz 8, 34). Szaty drugiego anioła potwierdzają taka interpretację: himation w kolorze ciała przykrywa chiton niebieskiego koloru, tak jak Chrystus, zstąpiwszy na ziemię ludzkim ciałem przykrył swoje Bóstwo. Jego gest oznacza przyjęcie tego kielicha, który błogosławi Ojciec, jest to gest wyrażający pełne posłuszeństwo woli Ojca („Stawszy się posłusznym aż do śmierci i to śmierci krzyżowej” Flp 2,8). Za jego plecami wznoszą się pałace – jest to symboliczne przedstawienie mieszkania Abrahama, ale także, i to w większym stopniu, jest to symbol Bożej opatrzności. Chrystus jest kamieniem węgielnym (Ps 117,22; Mt 21,42). On buduje swój Kościół, którym jest Jego Ciało (Ef 1,23).
Naprzeciw drugiego anioła zasiada trzeci, który ubrany jest w szaty koloru błękitnego i zielonego. Jest to Trzecia Osoba Trójcy Świętej – Duch Święty. Zielony kolor w symbolice ikonograficznej oznacza życie wieczne, jest to kolor nadziei, rozkwitu, duchowego przebudzenia. Linia jego pochylonej głowy powtarza linie pochylonej głowy środkowego anioła. Duch wtóruje Ojcu, ponieważ pochodzi od Ojca, zgodnie z Symbolem Wiary nicejsko-konstantynopolitańskiej. Gest jego ręki dosłownie sprzyja szybkiemu podjęciu decyzji, Duch daje natchnienie, uświęca i pociesza. Duch Święty w Biblii jest nazwany Pocieszycielem i przychodzi, i świadczy o Nim (J 14,26; 16,7). Za plecami trzeciego anioła przedstawiona jest góra duchowego wstępowania (Ps 120,1), o której Dawid wołał w Psalmach: „na skałę zbyt dla mnie wysoką wprowadź mnie” (Ps 60,3).
Podnóżki tronów, na których spoczywają nogi aniołów, obute „w gotowość (głoszenia) dobrej nowiny” (Ef 6,15), tworzą linie, których punkt styczny znajduje się poza płaską powierzchnią ikony, przed nią, tam , gdzie znajduje się widz. Dokładniej zaś – w jego sercu, bowiem serce, a nie rozum są źródłem kontemplowania Boga, instrumentem Jego poznania i głównym organem obcowania z Nim. Właśnie tego uczy każda ikona, a tym bardziej ikona Rublowa. Obraz Trójcy Świętej jest przede wszystkim obrazem jedności – obrazem danym nam, aby nas uleczyć. Zbawiciel modli się w wigilię swojej męki: „Aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty, Ojcze, we Mnie, a ja w Tobie, aby i oni stanowili w Nas jedno, aby świat uwierzył, żeś Ty Mnie posłał” (J 17,21).
Katechizm Kościoła Katolickiego na temat Trójcy Świętej:
292 „Stwórcze działanie Syna i Ducha Świętego zapowiadane w Starym Testamencie, a objawione w Nowym Przymierzu nierozdzielnie zespolone z działaniem Ojca, jest jasno potwierdzane przez regułę wiary Kościoła: „Istnieje tylko jeden Bóg, On jest Ojcem, jest Bogiem, Stwórcą, Sprawcą, Twórcą. On uczynił wszystko przez siebie samego, to znaczy przez swoje Słowo i przez swoją Mądrość, przez Syna i Ducha, którzy są jakby Jego „rękami”.” Stworzenie jest wspólnym dziełem Trójcy Świętej.”
2014 „Postęp duchowy zmierza do coraz większego zjednoczenia z Chrystusem. Zjednoczenie to jest nazywane zjednoczeniem „mistycznym”, ponieważ jest ono uczestnictwem w misterium Chrystusa przez sakramenty – „święte misteria” – a w Nim, w misterium Trójcy Świętej.