Pracownia Św. Łukasza

Warsztaty Ikony Radecznica 2008 Siedząc przy stołach, wspinają się po siedmiu stopniach na górę Tabor. Malują to, czego nie da się namalować. Uczą się piękna. Kreska po kresce.
Światłoczuli

2008-08-01 Marcin Jakimowicz, zdjęcia Józef Wolny GN 31/2008

Pi­sa­nie ikon to nie ma­cha­nie pędz­lem – opo­wia­da o. Cy­prian Moryc, ber­nar­dyn – to szko­ła kon­tem­pla­cji. Oto­czo­ny jest wia­nusz­kiem mło­dych ludzi. Przy­je­cha­li na re­ko­lek­cje lu­bel­skiej wspól­no­ty "Jezus żyje wśród stu­den­tów", spo­rej cha­ry­zma­tycz­nej grupy, która co ty­dzień za­peł­nia aulę Uni­wer­sy­te­tu im. Marii Cu­rie-Skło­dow­skiej. W ubie­głym roku pi­sa­li­śmy o re­ko­lek­cjach, na któ­rych mło­dzi wiel­bi­li Boga tań­cem. Nie­daw­no od­kry­li nowy cha­ry­zmat.

Przez sie­dem dni uczą się pi­sa­nia ikon. Dla­cze­go piszą, a nie ma­lu­ją? – spyta ktoś, udo­wad­nia­jąc, że to zwy­kła kalka ję­zy­ko­wa (pisat’ po ro­syj­sku to ma­lo­wać). Ikona to trak­tat teo­lo­gicz­ny. Ważny jest każdy szcze­gół. We­dług pra­wo­sław­ne­go teo­lo­ga Pawła Flo­reń­skie­go, sie­dem eta­pów pi­sa­nia ikony od­po­wia­da sied­miu dniom stwo­rze­nia świa­ta. Ru­szy­li­śmy drogą ikony. Krok po kroku, kre­ska po kre­sce…

Dzień pierw­szy: Błysk

Oj­ciec Cy­prian: – Ma­lu­je­my tylko na drew­nie po­kry­tym za­pra­wą kre­do­wą. Twar­da jak mur deska ma od­po­wia­dać trwa­ło­ści i nie­zmien­no­ści teo­lo­gii. Pseu­do­iko­ny ma­lo­wa­ne na płót­nie to sym­bol teo­lo­gii zmien­nej, li­be­ral­nej, nie­trwa­łej. Przy­go­to­wu­je­my kre­do­wo-kle­jo­wy pod­kład. Jest biały jak ścia­na. Ma roz­świe­tlać, wzmac­niać barwy. Ikona ma być świa­tłem. Pierw­szy etap to błysk, me­dy­ta­cja nad sło­wa­mi: "Niech się sta­nie świa­tłość", kon­tem­pla­cja świa­tła łaski stwór­czej. Na­kła­da­my na deskę złoto. Ikona ma pro­mie­nio­wać. My znamy czę­sto wie­ko­we wi­ze­run­ki. Ciem­ne, przy­dy­mio­ne. Ale i one mają mi­stycz­ne zna­cze­nie. Ke­no­za ikony od­po­wia­da wy­nisz­cze­niu Je­zu­sa. Spę­ka­nia, pa­ty­na, ciem­nie­ją­ce barwy – to wszyst­ko jest sym­bo­licz­ne. Taka stara ikona na­bie­ra bla­sku przy ka­gan­kach i świe­cach. Roz­świe­tla ją mo­dli­twa wier­nych.
Za okna­mi leje. Ciem­ną aulę klasz­to­ru ber­nar­dy­nów w Ra­decz­ni­cy na Roz­to­czu roz­świe­tla mo­dli­twa mło­dych. Czy­ta­ją gło­śno słowa Bi­blii, które ich po­ru­szy­ły: "Eliasz pro­rok jak ogień", "Jego słowo pło­nę­ło jak po­chod­nia". Zaraz będą ma­lo­wa­li po­stać pro­ro­ka. Od kilku dni piszą ikonę Prze­mie­nie­nia Pań­skie­go. – To pierw­sza ikona, którą po­win­no się na­pi­sać – prze­ko­nu­je o. Cy­prian. – Po to, by na­peł­nić się świa­tłem Ta­bo­ru. Przed pierw­szym ru­chem pędz­la mło­dzi wsta­ją, by zmó­wić tra­dy­cyj­ną mo­dli­twę iko­no­gra­fa: "O Panie wszyst­kie­go, co ist­nie­je, Ty oświe­ci­łeś apo­sto­ła i ewangeli­stę Łu­ka­sza Du­chem Świę­tym, po­zwa­la­jąc mu na­ma­lo­wać swą Przenaj­świętszą Matkę, trzy­ma­ją­cą Cię w ra­mio­nach i mó­wią­cą: Łaska Tego, który się ze mnie na­ro­dził, spły­nę­ła na cały świat". Mogą już za­mo­czyć pędz­le w far­bie.

Dzień drugi: Góry ska­czą

Oj­ciec Cy­prian: – Drugi etap to góry, skały, kra­jo­braz. Splen­dor stwo­rze­nia, wspa­nia­łość świa­ta, kon­tem­pla­cja Bo­skich dzieł. Góry są pełne eks­cy­ta­cji. Są nie­spo­koj­ne, dy­na­micz­ne, pełne ka­skad, usko­ków. Zie­mia jest po­ru­szo­na jak za­czyn w cie­ście. Gdy Izra­el wy­cho­dził z Egip­tu "góry ska­ka­ły jak ba­ra­ny, a pa­gór­ki jak ja­gnię­ta". To widać na iko­nach. Świat jest dobry, czy­sty, stwo­rzo­ny przez Boga. Góry się­ga­ją nieba.
Za oknem ki­lo­me­try zie­lo­nych pól i lasów Roz­to­cza. Czy po­dob­ne re­ko­lek­cje mo­gły­by odbyć się w po­nu­rym bloku na sza­rym blo­ko­wi­sku? Chyba nie… Wedle tra­dy­cji, tu, w Ra­decz­ni­cy, w 1664 roku ob­ja­wił się św. An­to­ni. Zo­ba­czył go Szy­mon Tkacz. Czemu ob­ja­wił się wła­śnie jemu? – Może nie miał ni­ko­go in­ne­go pod ręką? – fi­lu­ter­nie uśmie­cha się za­kry­stian, brat Zdzi­sław. Obok miej­sca ob­ja­wie­nia ber­nar­dy­ni zbu­do­wa­li klasz­tor. Brat Zdzi­sław po­ka­zu­je całe pęki li­stów z po­dzię­ko­wa­nia­mi za wy­słu­cha­ne proś­by. Naj­więk­sze tłumy walą do klasz­to­ru 13 czerw­ca, na od­pust św. An­to­nie­go. Roz­da­je się tu wów­czas pra­wie 20 tys. Ko­mu­nii św. Zjeż­dża­my na pod­mo­kłe łąki pod klasz­to­rem. – Musi tu być sporo ko­ma­rów? – pytam brata za­kry­stia­na. – Ale one wszyst­kie są szcze­pio­ne, ob­rącz­ko­wa­ne, tak że żaden pro­blem…

Dzień trze­ci: Na­masz­cze­ni

Oj­ciec Cy­prian: – Nie przy­wią­zu­je­my już wagi do szat. To dla nas zwy­kłe fa­ta­łasz­ki. Tym­cza­sem na iko­nie mają ogrom­ne zna­cze­nie. Trze­cie­go dnia ma­lu­je­my ca­łu­ny, tka­ni­ny, prze­pa­ski, za­sło­ny. Po­cząt­kiem kon­tem­pla­cji tego te­ma­tu jest za­sło­na Świę­te­go Świę­tych w Świą­ty­ni Je­ro­zo­lim­skiej, miej­sce prze­by­wa­nia Chwa­ły Bożej. Za­sło­na, która przedar­ła się na pół w chwi­li śmier­ci Je­zu­sa. Czy­ta­my sta­ro­te­sta­men­tal­ne de­ta­licz­ne opisy bu­do­wy Na­mio­tu Spo­tka­nia. Bóg wy­bie­ra do tego kon­kret­ne osoby. Ci lu­dzie są na­masz­cze­ni, kie­ru­ją się Jego wizją. Wie­dzą, czego chce Bóg. Zo­bacz­my jak ważne są płasz­cze pro­ro­ków. Eliasz na­kła­da płaszcz na Eli­ze­usza, gdy go po­wo­łu­je. Eli­ze­usz ude­rza w morze płasz­czem, a ono się roz­stę­pu­je. Ewan­ge­lia opi­su­je ludzi, któ­rzy ko­niecz­nie chcie­li do­tknąć choć frędz­li Je­zu­so­we­go płasz­cza. Jest tu­ni­ka Je­zu­sa: tkana od góry do dołu, nie szyta. Płót­na, które Piotr i Jan widzą w pu­stym gro­bie, de­cy­du­ją o ich wie­rze. Całun zwi­nię­ty osob­no, w innym miej­scu. Kon­tem­pla­cja tych bi­blij­nych tek­stów pro­wa­dzi do za­wo­ła­nia św. Pawła, by przy­oblec się w Chry­stu­sa. W zbro­ję Bożą: mi­łość, po­ko­rę, pan­cerz wiary, hełm na­dziei, buty gło­sze­nia Ewan­ge­lii. W iko­nie nie ma ni­cze­go przy­pad­ko­we­go. Paweł Flo­reń­ski po samym ukła­dzie fał­dów po­tra­fił od­czy­tać, w ja­kiej epoce pi­sa­no ikonę. Czy była wojna, czy pokój…

Na ko­ry­ta­rzu za­cze­piam Prze­mka, stu­den­ta hi­sto­rii. Skąd po­mysł, by cha­ry­zma­tycz­na wspól­no­ta za­ję­ła się pi­sa­niem ikon? – To bar­dzo oso­bi­sta hi­sto­ria – opo­wia­da. – Ikony to­wa­rzy­szy­ły na­szym spo­tka­niom od dawna. W cza­sie mo­dlitw wy­świe­tla­li­śmy z rzut­ni­ka Ana­sta­sis, ikonę Zmar­twych­wsta­nia. Dla­cze­go zo­sta­łem li­de­rem dia­ko­nii pi­sa­nia ikon? To było uczcze­nie mo­je­go spo­tka­nia z Chry­stu­sem. Spo­tka­łem Go do­kład­nie 6 sierp­nia. Po dwóch la­tach, 6 sierp­nia, przy­szedł mi do głowy po­mysł, by uwiel­bić Boga pi­sa­niem ikon. Zor­ga­ni­zo­wa­li­śmy już nawet wspól­no­to­wą wy­sta­wę. Śpie­wał chór z ka­te­dry pra­wo­sław­nej. Byli po­zy­tyw­nie za­dzi­wie­ni. Pierw­szą ikoną, którą na­pi­sa­łem, był "Jezus, Świę­ta Cisza", "Bło­gie Mil­cze­nie" – do­po­wia­da Prze­mek. – Jest na niej przed­sta­wio­ny Chry­stus jako anioł. Noc. Bóg, który mil­czy. To od­po­wiedź na od­wiecz­ne py­ta­nie: Gdzie był Bóg? On jest. Może i mil­czy, ale jest!

Dzień czwar­ty: Wszy­scy je­ste­śmy Chry­stu­sa­mi

Oj­ciec Cy­prian: – Od szat prze­cho­dzi­my do atry­bu­tów świę­te­go. Są różne ka­te­go­rie świę­tych, różne drogi świę­to­ści. Osoby na iko­nach po­win­ny mieć twarz Chry­stu­sa. Cechy in­dy­wi­du­al­ne są wy­ci­sza­ne, bo isto­tą jest kon­tem­pla­cja Bo­skie­go Ob­li­cza. Po­nie­waż lu­dzie na wi­ze­run­kach mają twa­rze po­dob­ne do Je­zu­sa, od­róż­nia się ich po atry­bu­tach. Mę­czen­ni­cy trzy­ma­ją palmy, asce­ci krzyż czy zwój Pisma, kwa­dra­to­we nimby do­ty­czą ludzi spor­tre­to­wa­nych za życia (np. ce­sa­rzy). Moj­żesz trzy­ma ta­bli­ce przy­ka­zań, Eliasz pło­ną­cy miecz. Jan Chrzci­ciel wska­zu­je na ba­ran­ka lub przy­ci­ska­jąc palec do ust, na­ka­zu­je mil­cze­nie pu­sty­ni.

Oj­ciec Cy­prian czyta po­chy­lo­nym nad de­ska­mi mło­dym roz­wa­ża­nia Gri­go­ri­ja Kruga, o któ­rym ma­wia­no, że jest "ostat­nim współ­cze­snym ma­la­rzem ikon". "Szczyt Ta­bo­ru za­la­ła ema­na­cja Bo­skie­go świa­tła, nie­wy­po­wie­dzia­na chwa­ła Bó­stwa. Tym wy­le­wem świa­tła prze­peł­nio­na jest także ikona Prze­mie­nie­nia. Jej po­wierzch­nia staje się jakby świa­tło­czu­ła". Mło­dzi słu­cha­ją. Hm... jaki kolor ma mieć płaszcz Elia­sza? – Czer­wo­ny, żywy. To pro­rok jak ogień – rzuca Tomek, ma­riań­ski kle­ryk. – Ikona jest tra­dy­cją Ko­ścio­ła jesz­cze sprzed po­dzia­łu na Rzym i Bi­zan­cjum – przy­po­mi­na stu­den­tom o. Moryc. – To pra­wo­sła­wie pie­lę­gno­wa­ło tę tra­dy­cję, ale ikony pisać mogą i ka­to­li­cy.

Pod­czas za­bo­rów car za­mknął klasz­tor w Ra­decz­ni­cy, a na jego miej­scu utwo­rzył pra­wo­sław­ny mo­na­ster. Mo­dli­ło się w nim 80 mni­szek. Pi­sa­ły ikony. Po 150 la­tach nad de­ska­mi po­chy­la­ją się mło­dzi ka­to­li­cy. Szep­czą mo­dli­twę: Panie Jezu Chry­ste, zmi­łuj się nade mną.

Dzień piąty: Okna duszy

Oj­ciec Cy­prian: – Twa­rze na iko­nach są wy­płu­ka­ne ze zmy­sło­wo­ści. To lu­dzie prze­mie­nie­ni, na­peł­nie­ni świa­tłem. Nigdy nie ma­lu­je­my ich z pro­fi­lu. Świę­ci mają na nas pa­trzeć. Oczy są okna­mi duszy. Jak ma­lo­wać twarz? Naj­pierw na­kła­da się ciem­ny pod­kład (san­kir): oliw­ko­wy, sza­ro­błę­kit­ny albo zie­lon­ka­wy, jak na Ukra­inie. Czer­wo­ną kre­ską za­zna­cza­my rysy twa­rzy. Póź­niej stop­nio­wo roz­świe­tla­my twa­rze, wy­do­by­wa­my je z mroku. Na iko­nach nie ma świa­tła z ze­wnątrz. Pro­mie­niu­je ono z wnę­trza po­sta­ci. – Czy wszyst­kie osoby na re­ko­lek­cjach są zwią­za­ne z Ko­ścio­łem? – pytam. – Tak. Ikony nie może pisać ate­ista – uśmie­cha się o. Cy­prian. Pi­sa­nie ikony jest owo­cem oso­bi­ste­go do­świad­cze­nia. "Kto nie zo­ba­czył Boga, nie może mówić o Nim" – wołał Ewa­griusz z Pontu. Nie wolno było pisać ikony bez zgody prze­ło­żo­nych. Pi­sa­niu to­wa­rzy­szył post, czu­wa­nia nocne, stu­dium Słowa. By na­pi­sać ikonę, trze­ba mieć we­wnętrz­ne do­świad­cze­nie. Nie można być wi­dzem, re­por­te­rem. Punk­tem wyj­ścia jest kon­tem­pla­cja. Wielu pi­szą­cych ikony prze­cho­dzi "drogę ikony": od cha­osu do ko­smo­su. Świa­tło wy­pa­la mrok ich życia. O jakim Bogu chcą opo­wie­dzieć pędz­lem?

Dzień szó­sty: Idzie niebo ciem­ną nocą

Oj­ciec Cy­prian: – Iko­no­graf po­słu­gu­je się wzor­cem, kalką. Ob­ry­so­wu­je ostrym ryl­cem kon­tu­ry po­sta­ci. Kon­tur za­cie­ra się w cza­sie na­kła­da­nia farb, więc w przed­ostat­nim eta­pie do­po­wia­da się go, pod­kre­śla. Ciem­nym brą­zem, fio­le­tem, cza­sem czer­wie­nią. Przede mną kilka na­ma­lo­wa­nych do po­ło­wy ikon. Po­sta­ci nie mają jesz­cze twa­rzy. Schną. Wokół Je­zu­sa na górze Tabor trzy kręgi pro­mie­ni. Im bli­żej Chry­stu­sa, tym… ciem­niej­sze. Błę­kit prze­cho­dzi w gra­nat. Im bli­żej Boga, tym ciem­niej. Przy­po­mi­na mi się ko­ły­san­ka, którą śpie­wam dzie­ciom: Idzie niebo ciem­ną nocą. Niebo przy­cho­dzi. Nocą.

Dzień siód­my: Wszyst­ko jasne

Oj­ciec Cy­prian: – Za­czy­na­li­śmy od świa­tła łaski stwór­czej, a koń­czy­my na świe­tle łaski prze­bó­stwia­ją­cej. Wy­ra­ża­ne jest ono przez cie­niut­kie kre­secz­ki, ma­lo­wa­ne zło­tem. To Boska ener­gia, łaska Ducha Świę­te­go, która prze­bó­stwia czło­wie­ka. Złota asy­sta prze­mie­nia nie tylko twarz ludzi, ale i całą przy­ro­dę. Złote kre­secz­ki po­ja­wia­ją się na ska­łach, drze­wach. Nowe stwo­rze­nie zo­sta­je przy­oble­czo­ne w zbro­ję świa­tła. Ostat­ni ruch nie na­le­żał już do ar­ty­sty, ale do bi­sku­pa albo prze­ło­żo­ne­go. To on pod­pi­sy­wał ikony, two­rzył ja­skra­wo­czer­wo­ne de­ko­ra­cyj­ne na­pi­sy. To był ro­dzaj im­pri­ma­tur, ikona bez tych pod­pi­sów nie była ka­no­nicz­na.
Za­kon­nik czyta wspo­mnie­nia Mi­ko­ła­ja Mo­to­wi­ło­wa: Se­ra­fin z Sa­ro­wa chwy­cił mnie mocno za ra­mio­na i po­wie­dział: Teraz je­ste­śmy obaj w Duchu Bożym! Dla­cze­go pan na mnie nie pa­trzy? – Nie mogę, ojcze, pa­trzeć, bo z oczu ojca pa­da­ją bły­ska­wi­ce. Twarz ojca stała się ja­śniej­sza od słoń­ca, oczy bolą mnie od bla­sku! – Nie bój się, po­boż­ny bra­cie! Pan stał się tak samo świe­tli­sty jak i ja. Teraz pan jest też w pełni Ducha Bo­że­go. Wszyst­ko jasne. Cho­dzi wła­śnie o takie świa­tło. Tylko jak je na­ma­lo­wać? "Praw­dzi­wy cel życia chrze­ści­jań­skie­go po­le­ga na osią­ga­niu Świę­te­go Ducha Bo­że­go" – przy­po­mi­na Se­ra­fin z Sa­ro­wa. Koń­czy się dzień. Mło­dzi ad­o­ru­ją przez go­dzi­nę Naj­święt­szy Sa­kra­ment. Ko­ściół tonie w mroku. Mon­stran­cja błysz­czy oświe­tlo­na pło­my­ka­mi świec. "Cześć od­da­wa­ną iko­nom po­rów­nać można do go­re­ją­cej świe­cy, któ­rej pło­mień nigdy nie ga­śnie" – pisze Krug. W ko­ście­le cisza jak ma­kiem za­siał. Sły­chać brzę­cze­nie muchy i spo­koj­ne od­de­chy mło­dych. Klę­czą. Zdo­by­wa­ją Ducha Świę­te­go.